اصل شورا
«و شاورهم فى الامر» (قرآن، آل عمران /159)
مسأله شور ومشورت و مشاوره در اسلام و در منطق عملى پيشوايان حق از اهميت بسيارى برخوردار است . در سيره پيامبر اكرم (ص) نوشتهاند كه آن حضرت با اصحاب خود بسيار مشورت مىكرد. 1 و نيز از برخى اصحاب آن حضرت و عايشه نقل شده است كه هيچكس را نديديم كه با اصحاب خود بيشتر از رسول خدا با اصحابش مشورت كند. 2
رسول خدا و ائمه هدى عليهم السلام اجمعين ، با وجود آنكه معصوم بودند و نيازى به مشورت نداشتند و حتى قطع نظر از وحى و مقام خليفة اللهى ، داراى چنان انديشه كامل و نيرومندى بودند كه از مشورت بىنيازشان مى كرد، با اين حال مشورت مى كردند. 3 عمل به شورا ، از اصول مسلم سيره پيامبر اكرم (ص) و اوصياى آن حضرت است . اينكه چرا آنان مشورت مى كردند و چه ضرورتى در اين كار مىديدند ، مطلبى است كه در طى اين فصل بخوبى روشن مى شود، اما مقدمتاً به نكاتى اشاره مى شود رسول خدا (ص) با مشورت كردن، از يك سو مسلمانان را متوجه اهميت شورا مى كرد و از ديگر سو به آنان مى آموختكه به اين سيره عمل كنند و پس از آن حضرت به اين سنت نيك تأسى و به اين روش اقتدا كنند. 4 مسلمانان مى آموختند كه شورا بايد به عنوان يك اصل و قسمتى از برنامه زندگيشان باشد، نه يك امر فرعى وخارجى از برنامه زندگى. شورا مايه الفت اجتماعى ، پيوند مردم، ارزش يافتن آنها و مشخص شدن قدر و جايگاهشان در امور اجتماعى بود. 5 مشورت كردن پيامبر با اصحابش براى مراعات حال آنها و احترام ايشان بود . 6 اين حركت، خود موجب رشد انديشه و تفكر در جامعه اسلامى مى شد . با
اين اقدام، صاحبنظران واهل انديشه و صاحبان رأى رشد كرده ، جايگاه واقعى خود را مى يابند روحيه انفعال در مردم، دور بودن از امور جامعه و بى اهميتى نيست به مسائل رنگ مىبازد. روحيه انزوا ومرده بودن مردم به دليل نظر داشتن ولى امكان شركت نيافتن در امور جامعه از بين مى رود . مردم اعتبار يافته ،پيوندهاى اجتماعى مستحكم مىشود روحيه مسؤوليت پذيرى و شركت در امور قوت مىيابد . رابطه رهبرى و مردم، كارگزاران و تودهها به گونهاى متقابل و دوسويى در مىآيد و جامعه از قوامى درست برخوردار مىشود. نسبت حاكم و محكوم، ظالم و مظلوم وبالا دست وزير دست منتفى شده، همگان ميدان انديشه و نظر و شركت در آنچه به آنان مربوط است مىيابند.
به روشنى مىتوان دريافت كه يكى از عوامل موفقيت پيامبر در پيشبرد هدفهاى اسلامى، همين مسأله مشورت بوده است آن حضرت نشان داد كه جامعه را چگونه مىتوان به سلامت اداره كرد و چگونه مى توان جلوى خودرأيى و خودسرى را كه از بزرگترين آفتهاى اجتماعى است گرفت . انسانهايى كه از فكر قوى برخوردارند و صاحب بهترين نظرها هم هستند، اگر خود را بىنياز بينند و احساس كنند كه نيازى به رأى و انديشه ديگران ندارند، خوى استبداد پيدا مىكنند.
اما اگر با مردم رابطه برقرار كنند، از نظرهاى ديگران استفاده كنند، علاوه بر رشدى كه به آنها مىدهند، از خطر فرو رفتن و غلتيدن در استبداد دور مىشوند . وقتى كسى خود را بىنياز از ديگران مىبيند، هر چند كه از نظر انديشه قوى باشد، شخصيت مردم را ناديده مىگيرد. انديشهها را متوقف مىكند. استعدادهاى آماده را نابود مىسازد . بدين ترتيب بهترين سرمايه و پشتوانه يك حكومت و نظام از بين مىرود و سير انحطاط آغاز مىشود. بهترين افراد و محكمترين نظامها در صورت فرو رفتن در استبداد به هلاكت مىرسند و اين حقيقتى است گريز ناپذير كه بر زبان امام بيان، اميرمؤمنان (ع) چنين آمده است :
«من استبد برأيه هلك.» 7
هر كس استبداد رأى ورزد هلاك مىشود.
هر انسانى و هر نظامى در نتيجه استبداد رأى بدون پشتوانه مىشود . مهمترين جنبه يك حكومت، مردمى بودن آن است كه نقش بهترين پشتوانه را بازى مىكند؛ ومردم با اعتبار يافتن و شركت در امور است كه نقش واقعى خود را مىيابند . شركت دادن مردم در مسائل ، در قالب مشورت با ايشان پشتوانهاى گران سنگ براى هر نظامى است .
«ولا مظاهرة أوثق من المشاورة.»8
و هيچ پشتيبانى مطمئنتر از مشورت نيست .
مشورت كردن در امور مايه پشتگرمى و خاطر جمعى است 9 و خوب يارى كردن يكديگر در مشورت است 10، زيرا با مشورت است كه هر يك ديگرى را به آنچه صلاح او باشد راهنمايى مىكند و راه درست نمايان و پيروزى حاصل مىشود. 11 و هر كه با عقلا وخردمندان مشورت كند به دور انديشى و درستى (گفتار و كردار) رسد. 12 اين مفهوم واقعى شورا است كه چون عسلِ استخراج شده است، زيرا «شورا» از «شارالعسل» گرفته شده است و به معناى بيرون آوردن عسل از كندو و عسل استخراج شده مىباشد. 13
بدين ترتيب مشورت كردن عين هدايت است 14 و گرد آوردن خوبيهاوخيرها در مشورت كردن است . 15 هر كه با خردمندان مشورت كند به انوار خردهاى آنان روشنى يابد 16 و مشورت كردن، شركت جستن در عقل و دانش صاحبان خرد است . 17
دستور «شاورهم فى الامر» براى لطف به امت وكرامت آنهاست، براى آن است كه به اين سنت نيكو آراسته شوند و بدانچه در اهميت شورا گفته شده دست يابند.
امر شاورهم پيمبر را رسيد
گرچه رايى نيست رايش را نديد
در ترازو جو رفيق زر شدست
نى از آنك جو چو زر گوهر شدست
روح ، قالب را كنون همره شدست
مدتى سگ حارس درگه شدست18
مشورت كن با گروه صالحان
بر پيمبر امر شاورهم بدان
امرهم شورى براى اين بود
كز تشاور سهو و كژ كمتر رود
اين خردها چون مصابيح انورست
بيست مصباح از يكى روشنتر ست19
بنابراين،مشورت كننده بر جانب و مشرف بر رستگارى است 20 و از خطا ايمن و به دور است . 21 از همين روست كه امير مؤمنان (ع) به مشورت توصيه كرده است :
«شاور ذوى العقول تأمن الزّلل والندم.» 22
باصاحبان خرد مشورت كن تا از لغزشها و پشيمانيها ايمن گردى.
بدرستى كه هيچ عاقلى از مشورت كردن بىنياز نمىشود 23 و آن كه خود را بى نياز ازمشورت ببيند و در كارها بر عقل و رأى خود اعتماد كند، خود را در خطر افكنده 24 ، گمراه شود 25 و آن كه به رأى و انديشه خود اكتفا كند هلاك شود. 26
شورا از چنين جايگاهى برخوردار است و رسول خدا (ص) نه تنها خود مشورت مى كرد، بلكه توصيه مى كرد و تأكيد داشت كه مسلمانان چنين كنند و به سيره او تأسى نمايند . على (ع) گويد كه چون پيامبر مرا به يمن اعزام مى كرد وصايايى كرد، از جمله فرمود:
«يا على ... ولاندَمَ من استشار.» 27
اى على... و آن كه مشورت كند پشيمان نشود.
هرگزكسى از استبداد رأى سود نبرده و كسى از مشورت كردن زيان نديده است ، و پيامبر حق بدرستى فرمود:
«ما شقى قطّ عبد بمشورة ولا سعد باستغناء رأى .» 28
هيچ بندهاى با مشورت كردن بدبخت نشد وهيچكس با بى نياز دانستن خود از مشورت سعادت نيافت.
مشورت باعث مىشود كه با بهرهگيرى از خرد ديگران، موارد خطا بهتر شناخته شده از فرو رفتن در آنها اجتناب شود.
«من استقبل وجوه الاراء عرف مواقع الخطاء.» 29
كسى كه از افكار ديگران استقبال كند موارد خطا را مىشناسد.
براى پرهيز از اشتباه و جلوگيرى از لغزش بايد انديشهها و آرا را به هم زد تا از تضارب آنها آنچه راست و درست است ظهور كند:
«اضربوا بعض الرأى ببعض يتولّد منه الصواب.» 30
برخى از آرا را به برخى ديگر بزنيد تا رؤى درست زايد و به دست آيد بدين ترتيب است كه پشيمانيها كاسته خواهد شد.
مشورت ادراك و هشيارى دهد
عقلها مر عقل را يارى دهد31
مشورت در كارها واجب شود
تا پشيمانى در آخر كم بود 32
مشورت كردن آن قدر نزد پيشوايان حق، اعتبار داشت كه على (ع) مىفرمود: «اذا عزمت فاستشر.» 33 (هرگاه عزم كارى كنى مشورت كن) و رسول خدا (ص) مىفرمود: «من أراد أمراً فشاور فيه و قضى، هدى لاَ رشدِ الامور.» 34 ( هر كس تصميم به به اجراى كار گيرد و براى آن مشورت كند وانجام دهد، به بهترين راه دست يابد).
سلامت تصميمگيرىها و گرو مشورت است . جامعهاى كه فاقد سنت مشورت است ، در تب وتاب خود محوريها وخودسريها مى سوزد و در عدم تعادل سير مى كند، و جامعهاى كه در آن شورا يك اصل مسلم است و از اجزاى ضرورى حيات آن محسوب مىشود،بهترين راه وكاملترين مسير در برابرشان گشوده خواهد شد، همان طور كه رسول حق (ص) فرمود:
«ما تشاور قوم قط الا هدوا لارشد أمرهم .» 35
هيچ قومى مشورت نكردند جز آنكه به بهترين امور هدايت يافتند.
اصولاً مردمى كه امور مهم خود را با مشورت يكديگر انجام مىدهند، كمتر گرفتار لغزش و پشيمانى مىشوند و آنان كه گرفتار خودرأيى و استبدادند ، هر چند افراد فوقالعادهاى باشند، غالباً در اشتباه به سر برده، موجب تنشهاى اجتماعى - سياسى مىشوند . فقدان سنت مشورت در جامعه ، شخصيت مردم را مى كشد و رشد افكار را متوقف مى سازد. چنين مردمى شايستگى زندگى حقيقى را از دست مىدهند ،آنها مردههاى زندهاند؛ چنانكه در حديث شريف نبوى به اين حقيقت اشاره شده است :
«اذا كان امراءكم خياركم و أغنياءكم سمحاء كم و أمركم شورى بينكم فظهر الارض خيركم من بطنها و اذا كان امراءكم شراركم و اعتياء كم بخلاء كم لم يكن أمركم شورى بينكم فبطن الارض خيرلكم من ظهرها.»36
هنگامى كه زمامداران شما نيكانتان وتوانگران شما سخاوتمندانتان باشند و كارهايتان به مشورت انجام شود، در اين موقع روى زمين از زير زمين براى شما بهتر است (شايسته زندگى وبقا هستيد) ولى اگر زمامدارانتان بدان و توانگرانتان افراد بخيل باشند وكارهاى به مشورت برگزار نشود، در اين صورت زير زمين از روى آن براى شما بهتر است .
ملاحظه مى شود كه در نظر پيامبر اكرم (ص) جامعهاى با رهبران خودسر و توانگران تنگ چشم و فاقد سنت مشورت، حق حيات ندارد. در نگاه پيامبر، شورا چنين جايگاهى دارد و از عناصر اصلى حياتبخش جامعههاست. از اين رو، آن حضرت با وجود اينكه نيازى به مشورت نداشت ، 37 براى زنده ساختن و زنده نگاه داشتن جامعه بيش از هر كس مشورت مىكرد . چنين جايگاهى است كه موجب فضيلت شورا واهميت آن مى شود مردمان بيدار وآگاه و اهل صلاح و سداد و رشد يافته، اهل مشورتند . در كلام الهى ، در اهميت ، جايگاه و اعتبار آن آمده است :
هر چيزيكه دارا شدهايد برخوردارى زندگانى دنياست، وآنچه نزد خداست بهتر و پايدارتر است براى كسانى كه ايمان آوردند و بر پروردگارشان توكل مىكنند، و كسانى كه از گناهان سهمگين و از كارهاى بسيار زشت دورى مىكنند و چون به خشم آيند درگذرند ، و كسانى كه دعوت پروردگارشان را اجابت نمودند و نماز را به پا داشتند و كارشان ميانشان به شور است و از آنچه به آنان روزى دايم انفاق مىكنند. وكسانى كه چون تجاوز مسلحانهاى به آنان شود يكديگر را در انتقام كشيدن يارى دهند.38
در اين آيات مسأله شورى در كنار نماز و انفاق و به عنوان يك ويژگى اساسى از ويژگيهاى انسانهاى رشد يافته آمده است . علامه طباطبايى (ره) متذكر شده است كه : در جمله «وأمرهم شورى بينهم» اشاره شده است كه آنها مؤمنان اهل رشد و عمل به واقع هستند كه دربه دست آوردن و استخراج رأى و نظر صحيح دقت مىكنند وبه صاحبان خرد مراجعه مى كنند در نتيجه آيه شريفه از نظر معنا نزديك به آيه «الذين يستمعون القول فيتبعون أحسنه » 39 است . » 40
انسانهاى رشد يافته و اهل ايمان كسانى هستند كه كارهايشان با مشورت انجام مىگيرد و داخل هيچكارى نمىشوند و دست به عملى نمىزنند مگر آنكه ابتدا مشورت كنند و اين ويژگى از شدت تدبر و بيدارى و هشيارى آنان در امور است . 41
انسانهاى كمال يافته به كارى پيش از مشورت اقدام نمىكنند زيرا بدرستى گفته شده است : «ما تشاورقوم الا و فقوا لاحسن ما يحضرهم .» 42 (هيچ قومى در كارهايشان با يكديگر مشورت نكردند مگر آنكه به بهترين راههاى موجود دست يافتند ).
انسانهاى هدايت يافته با يكديگر مشورت مىكنند و استبداد رأى نمىورزند زيرا از أنانيت وخودخواهى خارج شدهاند و در طلب خير و بيان آن به يكديگر اعتماد دارند. 43
بسم الله الرحمن الرحیم